xistera¹

iz. Pilota-jokoetako tresna, eskuari lotzen zaion zumitzezko saski estu eta luze baten modukoa; tresna horrekin egiten den jokoa. Ik. zesta-punta; erremonte. Eskuz, eskularruz eta xisteraz berdin trebe zen. Xisteraz pleka ari direnak. Non eta noiz sortu zen xistera?

xistera²

iz. Heg. Zilindro itxurako kapela altua, hegal estua eta gainalde laua duena. Untxi bat atera zuen xisteratik.

xisteradun¹

adj. Pilotan, luzeko jokalariez mintzatuz, xistera duena.

xisteradun²

adj. Heg. Buruan xistera daramana. Noiz edo noiz gizon xisteradunen bat maletatxo batekin ikusten dutenek ez dezatela pentsa kobratzaile guztiak horrela joaten direnik.

xisteragile

iz. Pilota-jokorako xisterak egiten dituen pertsona.

xistu

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, xistu-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. txistu].

xit

adb. [Oharra: Euskaltzaindiak, xit-ek euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. txit].

xita

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, xita-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. txita].

xitu, xit, xitzen

du ad. Ipar. Zah. Gainditu, garaitu. Ik. nagusitu. Eguzkiak beste izarrak xitzen dituen bezala.

xixa

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, xixa-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. ziza].

xixare

iz. Zizarea.

xixel

iz. Teknol. Gubila, zizel txikia.

xixelaketa

iz. Xixelatzea.

xixelatu, xixela/xixelatu, xixelatzen

du ad. Xixelaz landu.

xixpa

iz. Ipar. Zizpa. Soldadu bizardun bat, xixpa bizkarrean.

xixt

1 iz. Ipar. g.er. Mementoa, une laburra.

2 onomat. Higitze lasterraren onomatopeia. Ik. zizt. Semea xixt iragan zen, txoria bezala, eta gehiago ez zuen ikusi.

xixta

1 iz. Ipar. eta Naf. Zizta. Elorri xixta baten beldur zara.

2 iz. Medikuntzako lanabesa, ebaki txikiak egiteko erabiltzen dena, bi ahoko xafla punta-zorrotza duena. Ik. lantzeta. Xixtaz odola atera.

xixtako

iz. Ipar. Ziztakoa. Suge biperaren xixtakoa.

xixtatu, xixta/xixtatu, xixtatzen

du ad. Ipar. eta Naf. Ziztatu. Egiak arrosak bezala xixtatzen du.

xixtrin

adj. Heg. Adkor. Ziztrina. Ez dut sekula ikusi nagusia, morroi xixtrin bat baino ez naiz. Estalpe xixtrin zarpail batean, nolako kantu gozoak!

xo

interj. Ipar. Ixo. Xo, xo, mihitzarra!

xoil

adb. [Oharra: Euskaltzaindiak, xoil-ek euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. txoil].

xoko

iz. Ipar. Zokoa. Xoko guztiak ikertu ditugu; ohe azpiak eta oro. Plazako xoko bat hautatu zuen, haizetik gerizatzeko.

xokolate

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, xokolate-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. txokolate].

xola

iz. Ipar. Adkor. Zola. Mendiaren xolan entzuten du ur xirriparen zurrumurru xoragarria.

xolarre

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, xolarre-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. txolarre].

xomorro

iz. Heg. Adkor. Zomorroa. Amona mantangorria, ume guztien xomorro maitatua.

xopa

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, xopa-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. txopa].

xoragarri

adj. Ipar. edo Adkor. Zoragarria. Boz bat baitzuen xoragarria.

xoratu, xora, xoratzen

da/du ad. Ipar. eta Naf. Liluratu. Ik. zoratu. Bertze guztiak ahantzirik, xoratuak bezala gagozkio beha.

xori

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, xori-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. txori¹].

xoro

adj. Ipar. Zoroa. Beti izan dira eta izanen dira, jende xoroak. Bere irri xoroa baratu zitzaion berehala.

xorrotx

adj. Ipar. eta Naf. Zorrotza. Bere hortz xehe xorrotxez. Haren begi ukaldia izan da, gehienetan, xorrotx bezain xuxena.

xorroxtu, xorrotx/xorroxtu, xorroxten

da/du ad. Ipar. Zorroztu. Nekazaria sega xorroxten ari da. Handizki xorroxturik hortz eta haginak.

xorta

1 iz. Ipar. Likidoez mintzatuz, apur bat; tanta. Ur xorta bat. Ardo xorta bat, ahoaren gozagarri. Edari on xorta bat ematen die. Azken xortaraino.

2 iz. Heg. Adkor. Sorta.

xortaka

adb. Tantaka. Isurtzen dute ura ez xortaka, baina bai turrustaka.

xorte

iz. Ipar. Zozketa, bereziki soldadutzarako egiten zena. Beste mutiko batzuk ere galdegin zituzten, xorteko oraino sobera gazte zirenak.

xotil

1 adj. Adkor. Sotila, itxura ederrekoa. Begi urdin gozoak zituen haur xotila.

2 adj. Adkor. Sotila, trebea. Gizon argi, xotil eta langilea.

3 adj. Adkor. Sotila, arina. Leihotik egunsentiaren argi xotila sartzen zen gelan.

xotx

iz. Lap. eta BNaf. Zotza. Nagusi bat, bakailaoa edo xotxa bezain idorra.

xoxo

1 iz. Ipar. eta Naf. edo Adkor. Zozoa (txoria). Birigarroa arbolan eta xoxoa sasi ondoan.

2 adj. Adkor. Zozoa, ergela. Ez gara xoxoak, badakigu arriskuak badirela.

xuhur

1 adj. Zikoitza, zekena. Bazen gizon txit aberats bat guztiz xuhurra eta inori on egiteko eutsia. Ez izan xuhurra, ordaindu eskatzen dizutena eta konponduko dute autoa. Hartzaile ona da, baina pagatzaile xuhurra.

2 adj. Gauzez mintzatuz, neurritsua, behar-beharrezkoa besterik ez duena. Klasikoa zen haren janzkera, xuhurra. Haren hitzek ederki salatzen dute nolako bizimodu xuhurrarekin ginen zoriontsu.

3 adj. Gauzez mintzatuz, urria. 60 urtetik goiti erretreta hartzen da, baina lan bat behar dute egin bizitzeko, erretreta xuhurra izanez. Iazko arrantza xuhurra izan bazen, aurtengoa xuhurragoa izango dela jakinarazi dute arrantzaleek.

4 (Adizlagun gisa). Bost hilabetez mahaia xuhur, ohea gogor. Ogi gutxi sartu da; artoa ere xuhur.

xukadera

iz. Eskuoihala. Bata bestearen ondoan jarritako xukadera eta eguzkitakoek betetzen dituzte hondartzako txoko guztiak.

xukagarri

adj./iz. Xukatzen duena. Aitaren izerdien xukagarriak.

xukapaper

iz. Likidoak xurgatzeko paper mota berezia. Denbora hori pasaturik, alkohola ez bada lurrundu, lehor ezazue xukapapera erabiliz.

xukarazi, xukaraz, xukarazten

du ad. Xukatzera behartu.

xukatu, xuka, xukatzen

1 du ad. Lehortu, bustitasuna edo hezetasuna kendu. Sukaldeko ontziak xukatu. Eskugainaz kopeta xukatu. Eta apaizak behar ditu xukatu aita-ama eta senar zaurtuen negarrak. Bakailao puska egosiak oihal batean xuka itzazu.

2 du ad. Idortu; agortu.

xukatzaile

adj. Xukatzen duena.

xuko

adb. Ipar. Lehor, agorturik. Zerua garbi, bidea xuko.

xularme

iz. g.g.er. Poroa.

xume

1 adj. Aski txikia. Ik. xehe¹ 1. Zortzi urteko haur xume bat. Dorre handi bat eta bi xume. Frantziako herri xumeetaraino. Xehetasun xumeenak. Huts xumeak. Galdera xume bat egin nahi dizuet. Handiak eta xumeak, aberatsak eta pobreak.

2 adj. Apala. Ik. xehe¹ 3. Herri xume jatorrari goitik behera begiratzen dioten horietakoa. Hautsa eta errautsa baino xumeago. Har dezagun ofizio xumeena: artzaingoa. Den laboraririk xumeenak. Baina honetan ere handizkiak handizki eta xumeak xume. Errege handi hura ez da oroitzen bere apaltasunaz baizik; laket du xume agertzea munduaren begietan.

xumetasun

iz. Xumea denaren nolakotasuna, txikitasuna. Apala izan zaitez eta bila ezazu xumetasuna.

xumetu, xume/xumetu, xumetzen

1 da/du ad. Gutxitu. Berrogeita hamar egunen buruan urak xumetu ziren.

2 da/du ad. Xume edo xumeago bihurtu. Hemen, ordea, antzinatik datorren alegian ez bezala, bere burua estaltzeko eta xumetzeko eskatuak ziren lumak: txori lumak, ez arrano lumak.

xurgagailu

iz. Hautsa eta kidekoak xurgatzeko erabiltzen den garbiketa-tresna. Langile batzuk hilobien inguruetako orbela biltzen ari ziren xurgagailu batekin.

xurgapen

iz. Xurgatzea. Fosfatotan aberatsak diren dietek murriztu egiten dute kaltzioaren xurgapena. Botikek elikagaien xurgapena areagotu edo oztopa dezakete.

xurgatu, xurga, xurgatzen

1 du ad. Zerbaitek daukan isurkaria ezpainen bidez eta ahoan hutsartea eginez erakarri. Ik. murtxatu. Odola xurgatzen. Esnea xurgatu (Ik. edoski). Ez dun, ez, horma xurgatuz biribildu muturra.

2 du ad. Zerbaitek bere barnean inguruko isurkaria hartu. Belakiak xurgatu egiten du ura. Ur-jarioa berez xurgatzen zuen lurrak. Xurgatua zuen olio guztia arrozak.

3 du ad. Zerbaitek beste zerbait erakarri, bere barnean hartu. Usain txarrak xurgatzeko, bikarbonatoa erabili, urarekin nahasirik. Amazonia da karbono dioxido gehien xurgatzen eta oxigeno gehien sortzen duen basoa.

4 du ad. Organismo batek behar dituen mantenugaiak, bitaminak eta kidekoak hartu. Gorputzak gantz gutxiago xurgatzeko botikak badaudela aipatu zuen hizlariak. D bitaminaren gai aktiboek lagundu egiten diete hesteei kaltzioa xurgatzen.

5 du ad. (Energiaz, argiaz eta kidekoez mintzatuz). Elektroiek oso erraz xurgatzen dute iristen den argi izpiaren energia. Kolore beltzean antzematen zaie itsasoei, urak argia xurgatzen baitu, eta kontinenteek, aldiz, islatu egiten dute. Hodeiek xurgatzen dituzten izpiak % 3 dira.

6 du ad. Irud. Goizero egunsentiari argi berria xurgatzen diot. Eguna, euria bezala, mendiek xurgatu zuten, poliki-poliki.

xurgatzaile

adj./iz. Xurgatzen duena. Izainak eta gainerako zizare xurgatzaileak. Laborarien odolaren xurgatzaileak.

xurgatze

iz. xurgatu aditzari dagokion ekintza. Ik. xurgapen. Xurgatze sistema martxan jartzen denean, aireak 60 edo 70 kilometro orduko abiaduran garraiatzen ditu zabor poltsak. Bi haur ospitalera eraman behar izan dituzte, Iruñeko igerileku bateko xurgatze sareak harrapatu dituelako.

xuri

adj. Ipar. eta Naf. Zuria. Xuriz jauntzia.

xuri-gorri 1 adj. Biarrizko Biarritz Olympique errugbi taldearena, talde horri dagokiona. Lehen norgehiagoka irabazi du talde xuri-gorriak.

2 iz. Batez ere pl. Errugbi talde horretako jokalaria. Igandean, ligaxkako azken partida jokatu zuten xuri-gorriek.

xurrupa

iz. Heg. Adkor. Zurrupa, hurrupa. Ardo xurrupa bat hartu eta jarraitu zuen.

xurrupatu, xurrupa/xurrupatu, xurrupatzen

du ad. Heg. Adkor. Zurrupatu, hurrupatu. Odola xurrupatu digute.

xut

1 adj. Ipar. Zuta. Bere adar xut xorrotxekin.

2 adb. Ipar. Zut. Manexek ere hor zituen urteak, baina oraino xut ibilki gizona.

xut-xuta adb. Ipar. Zut-zuta. Buruko ile kuskuilatuak xut-xuta zituen.

xutik

adb. Ipar. eta Naf. Zutik. Beti ikusten dut ama etxe saihetsean xutik. Utziko zituela xutik haritz haiek guztiak. Herriko mintzaira zahar ederra xutik atxiki beharrez.

xutitu, xuti, xutitzen

da/du ad. Ipar. eta Naf. Zutitu. Lazaro, xuti zaitez!, eta Lazaro xutitu zen, hiletarik piztua. Gurutzea xutitu zuten, ager zedin gorago.

xuxen

1 adj. Ipar. eta Naf. edo Adkor. Zuzena. Euskara on eta xuxen batean. Cenci familiaren ospe handiak itsutuko ez zuen epaile xuxen bat.

2 adb. Ipar. eta Naf. edo Adkor. Zuzen. Begi bat oker, eta bestea ez oso xuxen. Zer erran nahi duzu xuxen? || Xuxen-xuxen eta ezeren okerrik gabe porturatu gaitezen. Ez da hori berorrek xuxen-xuxen beti bete duen araua —gogorarazi nion.

xuxen-xuxena adb. Ipar. eta Naf. xuxen-en indargarria. Hartzen du bertze bide bat, eta xuxen-xuxena badoa arrebarengana. Ezin daiteke, beraz, xuxen-xuxena ezagutu idien adina.

xuxurla

iz. Xuxurlatzea, marmarra. Elkarren arteko irribarre, keinu eta xuxurlak. Haizearen xuxurla hostailetan.

xuxurlaka

adb. Ahapeka. Xuxurlaka esan zigun zaratarik ez egiteko.

xuxurlari

adj./iz. Xuxurlatzen duena.

xuxurlatu, xuxurla/xuxurlatu, xuxurlatzen

du ad. Ahapeka, ia ezpainak higitu gabe hitz egin. Soldadu bat sartu zen, atean jo eta, aretora; zerbait xuxurlatzen hasi zitzaizun, nik ez entzuteko moduan.

y

Ik. i greko.

yangondar

1 adj. Yangongoa, Yangoni dagokiona.

2 iz. Yangongo herritarra.

yanki

iz./adj. Lgart. Estatubatuarra. Glenn Pattersonek, aldiz, yankia ematen du, betaurrekoak eta beisbol bisera aldean.

yapera

iz. Mikronesian mintzatzen den hizkuntza.

yarda

iz. Luzera neurtzeko ingeles unitatea, 0,91 metroren baliokidea. Hogei bat yarda egin zituen eskuen gainean arrastaka.

yarendar

1 adj. Yarengoa, Yareni dagokiona. Yarendar arrantzalea.

2 iz. Yarengo herritarra.

yate

iz. Aisialdirako itsasontzia. Ik. laketontzi. Groucho Marxek zioen zoriontasuna gauza txikietan dagoela: yate txiki bat, txalet txiki bat.

yemendar

1 adj. Yemengoa, Yemeni dagokiona. Yemendar merkataria.

2 iz. Yemengo herritarra.

yen

iz. Japoniako diru unitatea. Yumimoto konpainiak 93.327 yen zor zizkiola kalkulatu zuen. Faktura yenetan eman ahal izateko.

yeti

iz. Elezaharretako izaki erraldoi iletsua, gizaki itxurakoa, Himalaian bizi omen dena. Asko dira yeti izugarria edo Ness aintzirako munstroa ustez ikusi dituztenak.

yiddish

iz. Goi alemanaren dialektoa, jatorriz Europako erdialde eta ekialdeko judu erkidegoen hizkuntza. Bi gerren artean, New York izan zen yiddish kulturaren gune nagusietako bat.

yoga

1 iz. Jatorriz Indiakoa den filosofia-sistema, meditazioaren eta gorputzaren jarrera berezien teknikaren bitartez, norberaren kontzientzia izatasun unibertsalarekin bat egitea helburu duena.

2 iz. Filosofia-sistema horretan oinarrituriko ariketa eta kontzentrazio teknikak, gorputza eta gogoa menderatzera bideratuak direnak. Barazkijale bihurtu nintzen, yoga egiten hasi nintzen, eta mundu horrek bizitzaren beste ikuspegi bat eman zidan. Estresari nola aurre egin ikasiko dute yoga-ikastaroko kideek aurtengo saioetan.

yogi

iz. Yoga praktikatzen duen aszeta.

yogur

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, yogur-ek euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. jogurt].

yo-yo

iz. Haurren jostailua, txirrika gisako batek eta haren ardatzean biltzen den hari batek osatua, haria askatuz eta berriz bilduz, txirrika gora eta behera erabiltzen dena. Yo-yoak bezala kulunkatzen ziren.

yuan

iz. Txinako diru unitatea. Hildakoaren sendiari 2.000 yuan eman zizkioten kalte-ordainetan. Harresia dagoen gunera sartzeko sarrerak 40 yuan balio du.

yuppie

iz. Arrakasta handiko lanbidea eta irabazi bikainak dituen gaztea.

z

Ik. zeta¹.

zabal

1 adj. Albo batetik bestera hedadura handia edo ohikoa baino handiagoa duena; zabalera gainerako dimentsioak baino aski handiagoa duena. Anton. estu; mehar. Jauregiko ate zabal astuna. Gerriko luze eta zabala. Zeiba izena duen zuhaitz zabala, gure intxaurrik handiena baino bost aldiz zabalagoa. Bide zabalak eta meharrak. Euskara munduko plaza zabalera lehenbiziko aldiz agertu zuena. Durangoko ibar zabal eta argian. Indiako eremu zabalak. Ibai zabal beteen ertzetan. Euskal Herrian barrena abiatzen bagara, berehala konturatzen gara euskal literatura, bere mehar-murritzean ez dela guk uste genuen bezain urria, muga zabalagoak dituela bere ezerezean. Hegan, gero eta jira zabalagoetan. || Mundu zabalean ontzat hartuak dauden hitzak. Itsaso zabal honetan, bela guztiak hedaturik. || Andre ipurdi-zabal bat.

2 adj. Irud. Ik. bihotz-zabal. Jansenisten iritzia baino zabalagoa behar, agian, horiek onesteko.

3 adj. (Zabalera adierazteko, artikulurik eta kasu markarik gabe, zenbaki eta zabalera neurri baten eskuinean). 380 metro luze zen eta 290 metro zabal. || Berrogeita hamar kana luze eta hogeita bost zabaleko ataria.

4 adj. Hitz baten edo esaldi baten esanahiaz mintzatuz, adiera guztiak biltzen dituena. Hitz honek izan dezakeen adierarik zabalenean.

5 adj. Irekia. Urrin atsegina sartu zen leiho zabalean barrena.

6 (Adizlagun gisa). Euskaltzaindiak nahiago ditu gehiago erabiltzen diren hitzak eta zabalago hedatuak daudenak. Nik "gu" asko ditut, zein zabalago, zein meharrago.

7 adb. Irekirik. Ik. zabal-zabalik. Begiak zabal eduki itzazu.

8 iz. Pilotalekuetan, kantxaren eskuineko aldea. (Batez ere lekuzko atzizkiekin erabiltzen da). Batek atzera, besteak aurrera, errematea zabalera, txokora errestoa.

9 iz. Zabaldia. Beste bi kilometroko ibilbidearen ondoren, Neberako zabalera iritsiko gara.

luze-zabal iz. Luzera eta zabalera. Ik. azalera; eremu 3. Hor zehar, galaxiaren luze-zabal osoan. Neurri bertsukoak gara luze-zabalean.

zabalean adb. Zabaleran. Ik. zabaletara. Metro eta erdi zabalean, bi luzean eta beste bi goitik behera.

zabaletara adb. Zabaleraren norabidean, zabaleraren arabera. Ik. zabalean. Luzetara handiagoa da zabaletara baino. Pilotalekuan, mutikoek, luzetara jokatu beharrean, zabaletara jokatzen zuten.

zabal-zabal 1 adj. zabal adjektiboaren indargarria. Zelako belarriak zituen Erramunek!, zabal-zabalak, handi-handiak, izugarriak!

2 adb. (zabal adberbioaren indargarri gisa). Guztiz hedaturik. Larrua, lurrean jarri zuen zabal-zabal. Besoak zabal-zabal zure zain, begira.

3 adb. (zabal adberbioaren indargarri gisa). Guztiz irekirik. Begiak zabal-zabal nituela.

zabal-zabala adb. Ipar. eta Naf. Erabat hedaturik edo barreiaturik; erabat irekita. Ik. zabal-zabalik. Lo dago, zabal-zabala. Lerratu zen eta zabal-zabala erori. Besoak zabal-zabala, batere erortzerat utzi gabe. Haren etxea beti orori zabal-zabala irekirik zegoen. Han dago, hila bezala, ahoa zabal-zabala.

zabalagotu, zabalago/zabalagotu, zabalagotzen

da/du ad. Zabalago bihurtu. Jakintzaren alorra zabalagotu eta ildo berriak urratu zituen. Orkatilan zabalagotzen ziren prakak.

zabalaldi

iz. g.er. Zabaltzea; zerbait zabaltzen den aldia.

zabalarazi, zabalaraz, zabalarazten

du ad. Zabaltzera behartu. Alfonbra eder bat zabalarazi zuen bere aurrean. Haren bihotzaren atea zabalarazteko.

zabaldegi

iz. Leku edo esparru zabala. Jerusalemgo tenplua zabaldegi handi batzuez egina zen.

zabaldi

iz. Eremu lau zabala. Ik. ordoki. Argentinako zabaldietan. Tarbeko zabaldia ixten duten mendiak. Crau lehorraren zabaldi izugarrian. Zabaldi harritsuen gainetik izar zegoen. Gari zabaldi horia.

zabaldu, zabal/zabaldu, zabaltzen

1 da/du ad. Zabalera handiagoa eman. Irakurleari ez zaio biderik gehiegi zabaldu behar, agian, baina arantzaz eta sasiz ihaurtzeak ere ez dirudi egoki. Eta osin hori komunikabiderik ezak zabaldu eta sakondu du. Erregela mugatu egin behar ote dugu ala zabaldu? Daviden bihotza zabaldu eta pozez bete zen.

2 da/du ad. Tolesturik edo bildurik dagoena hedatu. Arropa zabaltzeko soka. Eguzkitara zabaldutako zapi urdin zen zerua. Zein haizeaz bela zabaldurik, zein haize gabe arraunketan. Saltzeko gauzak lurrean zabalduta, eta saltzaileak orobat lurrean. Besoak zabaldurik. Urretxindorra hegoak zabaldu eta aldendu zen.

3 da/du ad. Ireki. Liburua edozein orrialdetan zabalduz gero. Ate-leihoak zabaldu, baina noraino? Hark zabaldu zizkidan begiak gai askori buruz. Harriak zartatu eta hilobiak zabaldu ziren. Merkatua zabaltzen zela adierazten zuen kanpaia. Ia ahoa zabaldu gabe.

4 da/du ad. Barreiatu, hedatu. Eman eta zabal ezazu munduan fruitua. Hamabi haizeetara zabaldurik. Errenteria hazten eta zabaltzen hasi zenean. Adizki horietako batzuk berak asmatu ote zituelako susmoa ere zabaldu da. Euskal Herri osoan zabaldua dagoen hitza. Berria bazterretan zabaldu ondoan. Bertso horiek Euskal Herri guztira zabaldu ziren. Ez zen oraindino zabaldu mundutik Kartago eta Erromaren izenik. Bizkaian hainbeste zabaldu den liburua. Liberalkeria zabaldu zenetik aurrera. Jesusek egindako mirarien hotsa zabaldu zenean. Gutxien uste zenean, hona non zabaldu den berriro Seguraren omena. Aspalditxo honetan, gaitz kaltegarria zabaldua dago gure artean. || Eguna zabaldu baino lehen.

5 da/du ad. (Bide bat) sortu edo erabiltzen utzi. Uren erditik zabalduko du Jainkoak bide lehor bat. Bide berri ugari ireki eta zabaldu zituela euskal kulturan. Ez dugu guk inor geure usteetara erakarriko, inork zabaldu dituen bideetarik kanpora, malkarretan barrena, joan nahi badugu.

zabal-zabal egin Erabat zabaldu. Begiak zabal-zabal eginda. Besoak zabal-zabal eginik, ugazama eta ahizpak besarkatu zituen. Ahoa zabal-zabal egin eta beren mingain luzeaz esango dutenak: (...).

zabaldura

iz. Zabaltzea; horren ondorioa.

zabalera

1 iz. Zabaltasunaren neurria; bi edo hiru dimentsioko gorputzetan, luzeraren hurrengo magnitudea. Lau metroko zabalera. Honenbeste zabalera eta hainbeste luzerako txalupak. Zabaleran metro bi eta gehiagokoak (Ik. zabaletara; zabalean).

2 iz. Hedadura. Orduan ohartu zen gizona, munduaren zabalera eta adina uste zen baino izugarri handiagoa zela. Mihiak ahosabaia zein tokitan eta zer zabaleratan ukitzen duen.

zabalgarri

1 adj. Zabaltzen duena.

2 adj. Zabal daitekeena.

zabalgune

1 iz. Zerbait zabaltzen den gune edo tokia. Ibaiko zabalgune batean.

2 iz. Toki zabala; zabaldia. Eliz aurreko zabalgunean.

3 iz. Hirietan, gune zaharretik kanpo aurkitzen den lur eremua, eraikin berriagoak dituena. Bilbao 700 fundazioak erakusketa bi jarri ditu Bilboko Zabalguneko azoka izandakoan.

zabalik

adb. Zabaldurik; irekirik. Besoak zabalik hartu dute kritikariek. Etxeko atea zabalik. Liburua zabalik utzi. Zabalik eduki ezazu begia. Ahoa zabalik begiratu zion. Ez baitzen beste biderik ikusten zabalik. Gogoa zabalik badauka. || Beso-zabalik hartuko zaitu.

zabal-zabalik adb. Erabat zabalduta. Kaio zuri lumatsuak, hegoak zabal-zabalik. Oilaskoak otarreetan edo lurrean zabal-zabalik. Hara non dakuskidan zeruak zabal-zabalik.

zabalketa

iz. g.er. Zabaltzea.

zabalki

adb. Zabaltasunez. Arazoen ingurumariak zabalki eta zehazki aztertzeko. Orain baino zabalkiago ere usatzen zela ba hori galderetan.