Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-gile.

Kategoria

iz.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ez dugu OEH-EEBS corpusetan aurkitu, ez ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

txotor : HiruMila (Med. orzuelo), Casve EF (orgelet), DRA (1 B-g-m, orzuelo; 2 B-urd, copo pequeño de nieve), PMuj DVC (1 orzuelo, copo pequeño; 2 copo pequeño de nieve) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, HaizeG BF, Lh DBF.

Aurreko pasaldikoari egindako oharrak

Bizk. // EBB (1999-11-25): hurrengo itzulirako.

Zerrenda osagarriak

BizBerba: "txotor (begitxindor): orzuelo".

Ahoz erabilia, nahiz testuetako lekukotasunik ez duen

ahozkoan ezaguna dela dio L. Baraiazarrak.

Kategoria

iz.

Erabileremu dialektala

Bizk.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

bekatxoa.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: - / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Onartzekoak dira euskalki mugatuetako formak

txotxakeria eta txotxatu jasoko dira, dagozkien markekin; ez, ordea, txotxa oinarria, bakarrak erabili duenez (fB).

Kategoria

iz.

Erabileremu dialektala

Bizk.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

ergelkeria.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: - / EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: - / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Aditz-izenak eta aditzoina (era burutuaz gain)

txotxa, txotxatzen.

Aditz-erregimena

da ad.

Erabileremu dialektala

Bizk.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: - / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Kategoria

izond.

Erabileremu dialektala

Bizk.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

ergela, inozoa.

Euskaltzaindiaren Arauak

'mutilentzako dei-hitza'.

Forma baten adiera(k)

dei-hitza.

Txostenak eskainiko duen informazioa behar da

ik. txatxala dokumentatzen den, genero-bereizketa eginez.

Euskaltzaindiaren Arauak

txotxolotu, txotxolo(tu), txotxolotzen. da/du ad.

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

txotxolotu, txotxolo(tu), txotxolotzen.

Oinarri-eratorrien arteko erregulartasuna

-o-.

Txostenaren laburpena

ik. informazio-proposamenak s.u. marioneta.

Euskaltzaindiaren Arauak

Bizk. 'txistua, listua, tua'.

Erabileremu dialektala

Bizk.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

txistua, listua, tua.

Jatorrizko forma

(t)xukatu.

Euskaltzaindiaren Arauak

e. xukatu.

Aldaera baztertuaren ordaina

Ik. xukatu.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

tx-/x-.

Euskaltzaindiaren Arauak

izond.

Kategoria

izond.

Euskaltzaindiaren Arauak

txukundu, txukun(du), txukuntzen. da/du ad.

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

txukundu, txukun(du), txukuntzen.

Atzizkien araberako erabakiak

-ki.

Atzizkien araberako erabakiak

-ki-ro.

Euskaltzaindiaren Arauak

Heg.

Erabileremu dialektala

Heg.

Jatorrizko forma

toreatu, txualiatu [sic].

Euskaltzaindiaren Arauak

txuliatu, txulia(tu), txuliatzen. 1 du ad. 'toreatu'. 2 da/du ad. 'burla, iseka egin norbaiti'.

Aditz-izenak eta aditzoina (era burutuaz gain)

txuliatu, txulia(tu), txuliatzen.

Euskaltzaindiaren Arauak

e. zulo.

Aldaera baztertuaren ordaina

Ik. zulo.

Lexemen erregulartasuna

tx-/x-/z-.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

txulut egin 1, Zait Sof ("Ire buruak, alegia, txulut egin din, gaiztoekin batera oker egiten asi intzan ezkero") eta ap. DRA, A (B, "Orren pentzura dagoana erruki dot: onik onenean txulut egiten dabe orren asmoak").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu.

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

txulut egin : HiztEn // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, LurE, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

txulut : HiruMila (fiasco, fracaso), Casve EF (échec, fiasco), DRA (fiasco), PMuj DVC (1 fiasco, chasco...; 2 decepción, desengaño...); txulut egin : HiruMila (fracasar), ElhHizt (B fallar, fracasar, salir mal; tocar fondo, decaer), Casve EF (txulutegin: échouer, faire fiasco), DRA (adib.), PMuj DVC (txulut-egile: fracasado, frustrado, malparado) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, HaizeG BF, Lh DBF.

Aurreko pasaldikoari egindako oharrak

Bizk. 'porrot egin'. // EBB (1999-11-25): hurrengo itzulirako.

Ahoz erabilia, nahiz testuetako lekukotasunik ez duen

forma bizia da, L. Baraiazarrak dioenez, eta aurreko itzulian bezala eskaintzekoa, lantaldearen ustez: "Bizk. 'porrot egin'".

Esapideei dagokien sistematika

egin.

Erabileremu dialektala

Bizk.

Forma baten adiera(k)

porrot egin.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HiztHand: + / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Beste bat hobesteko arrazoi pisuzkorik ez dago

ez da askotan erabili, baina -dura osaerako hau da erabiliena (eta -tze osaerakoarekin batera jasotzekoa).

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-dura/-tze.

Kategoria

iz.

Maiztasuna

g.er.

Euskaltzaindiaren Arauak

txunditu, txundi, txunditzen. du ad.

Aditz-izenak eta aditzoina (era burutuaz gain)

txunditu, txundi, txunditzen.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: - / LurE: + / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-tze/-dura.

Euskaltzaindiaren Arauak

txupatu, txupa, txupatzen. Heg. du ad. Herr.

Aditz-izenak eta aditzoina (era burutuaz gain)

txupatu, txupa, txupatzen.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Heg. Herr. Ik. xurgatu (edo zurgatu, erabakitzean).

Lexemen erregulartasuna

tx-/x-/z-.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

txupete (+ txupeta, haur tx.) 7: F. Zubiaga ("txupetari tiraka dago lotan"), K. Santisteban 3 (adib.: "Lanak eman dizkit txupete hau harrapatzeak", "Janaririk ezean ondo etorriko zaizu txupete hori"), La Salle taldea ("zer eta txupete madarikatu bat ekartzea otu!", "kautxuzko haur txupete bat erakusten dio"), M. Lasarte (adib.: "ederki tiratzen zion txupeteari").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

txupete : DFrec 1, AB38 1, HiztEn, Euskalterm 1 // Ez dugu aurkitu ap. AB50, LurE // 'chupete' itzulitako bestea: edoski : AB50 1.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

txupete : ElhHizt, HiruMila // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, XarHizt, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF, DRA, PMuj DVC.

Erdara/euskara hiztegietako datuak

chupete/succette: txupete : ElhHizt Heg., HiruMila; edoskai : HiruMila, PMuj DCV; Vox es-eu; edoskailu : HiztHand; ttunttun : HiruMila, PMuj DCV; zupaki : ElhHizt; zurgailu : Muj DCV // Ez dugu aurkitu ap. Lur EG/CE eta EF/FE, Casve FE, XarHizt, HaizeG FB, T-L LFB.

Erdaretako formak

fr (DLLF): succete; tètine; en (Collins): dummy, pacifier; it (S. Carbonell): poppatoio; de (Langenscheidts): Schnuller; (Saug-)Flasche.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: + / LurE: - / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Zerrenda osagarriak

HitzIrud: "txupetea = chupete".

Forma onartzeko eragozpenak aipatu ditu lantaldeak

gaztelaniaz bakarrik erabiltzen da, erdaretan; eta lantaldeak ez du ezagutzen ordain egokirik; txupaki edo xurgaki bezalakoak proposatu dira, baina ez dirudi eratorpen emankorra denik gaur [aditzoina + -ki] moduko hau, garai batean hala izana bada ere (cf. estalki, tapaki bezalakoak).

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

txupinazo (eta txupiñazo, txupinaso) 6: E. Bengoa 3 ("Diru-paperak erreten diran bitartian botaten dabez txupiñazuak asaben onran", "erreten dauz paper ori zatiyak, bota txupiñazuak", "bota mutillok txupiñazuak!"), Euzkadi 1917 ("Kanpa nagusijak esateban: "Piñia... Piñia..."; eskilloyak: "Joan zan... joan zan..."; eta txupinasuak: "betikooo... betikooo...""), Egin 1996 ("goizeko 9.30ean txupinazoa izango da Musika Plazan"), DNavarra 1998 ("Sanferminak iritsi aurretik [...] askoz ere azkarrago lan egiten da, erlojuaren kontra txupinazoak markatuko duen dimentsio berrian modu txukunean sartzeko").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

txupinazo : AB50 1, HiztEn, Euskalterm 1 // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

txupinazo : HiruMila (chupinazo), ElhHizt (Heg. chupinazo, disparo) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF, DRA, PMuj DVC.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: + / LurE: - / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Zerrenda osagarriak

EEgunk: "txupinazo".

Kategoria

iz.

Erabileremu dialektala

Heg.

Txostenaren laburpena

ez dugu OEH-EEBS corpusetan aurkitu 'blanco de tiro' adierako (t)xuri , zuri formarik.

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

zuri : AB38 1; PMuj DCV, PMuj DVC.

Euskaltzaindiaren Arauak

e. zuri.

Txostenak eskainiko duen informazioa behar da

ik. es 'blanco (de tiro)' adieran zein erabilera duen.

Lexemen erregulartasuna

tx-/x-/z-.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

txuringa 4: Mg PAb ("Belarluziari agirijan ta bizirik daguanian ikusten jakozan zati, edo gauzaak dira oneek [...] Gantzazala, Txuringia, Solomuak, Solomotxubak, Saiaskijak..."), Or Eus 2 ("Txuringak ez du, leenen-arraultza / egitean dun esturik / [...] txuringa aspertu zaion bezala, / egin emengo aldia" — El esfínter no siente tantas dificultades como cuando la polla pone por primera vez su huevo [...] Tan pronto como su esfínter se ha fatigado...), Ibiñ Virgil ("[behorrek] txuringatik ixurtzen dute gelia bezalako ixurkai likits bat artzaiek hippomanes —zaldi-kara, igela— deritzatena" — EdOh: txuringatik: inguen).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

txuringa 1, NekHizt (metahizk.: "Sarritan izendapen bikoitza onartu da, hau da, hitz tekniko mailegatua eta haren pareko izendapen herrikoia, bagina / txuringa, bulba / natura, oidio / zurin, mildiu / gorrina, etab").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

txuringa : Euskalterm 1 (bagina sinonimoarekin) // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

ik. Oñatibia Baserria 129: iru lekutan eduki lezateke gaitz au: txuringa edo naturan, umatokian eta arrautz-tokian; 140: txuringa edo natura; 141: txuringa berez gorria bada ere, beltzakatu egiten da; 142: albaiterua ekarri eta txuringa aldeko kordea kenduta, laxter zuzenduko ditu lanak (ik. halab. 57, 58, 62); Zurutuza Baserria / Aberegintza 8, 196-197: "Txuringa irtetzea [...] umetokiaren sarrera degu orrelako ori [...] Txuringa irten-korrarentzat, somatu dira ainbat tresna, guziak egiñkizun berdiña eramaten dutenak. Natura itxi ta gelditu deiela barruan txuringa. Ipiñi ditugun irudietan garbi ikusten da nola diran tresna auek".

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

txuringa : HiruMila (1 esfinter anal; 2 vagina), Casve EF (anus), DRA (esfinter, anillo muscular del ano), PMuj DVC (1 ano, sieso; 2 esfínter); xuringa : PMuj DVC (esfínter); zuringa : DRA (esfinter, anillo muscular del ano) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, HaizeG BF, Lh DBF.

Zerrenda osagarriak

NekHizt: Ik. bagina.

leku batzuetan 'ipurtestea' adierazten duela aipatu da; baina erabili duten albaitariek 'bagina' adiera duela erabili dute, eta hau jasoko da.

Kategoria

iz.

Forma baten adiera(k)

abereen bagina.

Euskaltzaindiaren Arauak

Heg.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

a) interj. txut 5 eta txut txut 2: Mg PAb ("Asten naz... Oi, oi! Galdu nozu neure biziko... txut, txut... Itxi egidazu arren ill nadin orrelango borrerukerija baga", "Bai, ta ara emen prest presta, egin barrija, ta inok lenago imini bagia. Txut, txut; latza dago, gilli gilli egiten deust"); VMg ("Urbildu zuenean ezpañetara, erre ziozkan ardo irakiten zegoanak, ta txut esanik, asi zan ardo gorituari putz egiten"), A BGuzur 2 ("Badakizu gero udako gaueletan zelanik atsoak egoten direan txut orain, txut gero, nai ta bere lorik egin ezinik, ardiakaz egon ezinda?"), Altuna ("Otz andija zalako, basaberiak ezekijen zer egin. Txut! iñuan otsuak, baso-erdittik ebillala, buztana anka-artian eskutauta"), Zait Sof ("Onez ezpadijoa, gogorrean eramateko garaia da. Antigone atzi ta eraman iduri dute. Txut! errukarri onek nora yoko?"); b) 'zut' adierako izond.-adlag. txut 5 eta txut txutik 1: It Fab ("eguardi ta arrats, maian ni jartzean, / an aukat falta gabe txut aldamenean"), HU Aurp ("Harek egin zezakena zen hori, zeren ez baitzuten harekin bazterretarat beha egoiteko arterik; ahurrean bezala baitzauzkan, txut eta erne"), Tx B ("Ez du uste baña nik ikusten det / nola dagoan txut txutik, / kamis utsikan guri begira / leiatillaren txulutik"), Mde Pr ("hona nun zuen auteman loreak zimeldurik zeudela, txut eta mutiri, muxu denak akiturik,"), Anab Poli ("an zebillen aidean Poli biraka bi osoak eginda lurrera txut erori zan arteraño"), Erkiag BatB ("Nikanor'ek, buru txut, soiña lerden").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

txüt 'zut' adierako 1, Casve Bortüzale ("Besteen erdian xüxen eta txüt zagon").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

txut : a-b) HiztEn (1 B Mina adierazteko hitza; 2 ik. zut); c) iz.: DFrec 1 (Goiz Argi: "penalti txutetan yok eta gol"), AB50 1 ('chut'), Euskalterm 2 (tiro sinonimoarekin) // Ez dugu aurkitu ap. AB38, LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

txut : HiruMila (interj exclamación que se dice por el excesivo calor), ElhHizt (interj 1 B ¡Ay!; 2 ik. zut), Casve EF (txüt: droit, debout, raide), Lh DBF (txüt: 1 ik. txut; 2 orgueilleux; txut: droit, debout, raide), DRA (txut: 1 B-i-l-mu-o-tx... interj. de dolor; 2 L recto, vertical; 3 BN-s, R, esbelto; 4 AN, Araq., afectadamente tieso; 5 en redondo, en seco), PMuj DVC (txut: 1 interj. de dolor; 2 recto, vertical...; 3 esbelto, gallardo...; 4 afectadamente tieso, grave...; 5 mendi txut: monte de mucha pendiente; 6 en pie, de pie, derecho; 7 aplomado, vertical; 8 txut egin: impresionar, emocionar...) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, HaizeG BF.

Aurreko pasaldikoari egindako oharrak

Bizk. 'mina'. // EBB (1999-11-25): hurrengo itzulirako.

Zerrenda osagarriak

EEgunk: "txut h. jaurtiketa, ostiko".

Erabileremu dialektala

Bizk.

Forma baten adiera(k)

mina (bero handiak eragina, adib.) adierazteko hitza.

Kategoria

interj. (gauza beroa ukitzean, edo zerbaitek erretzean, esaten dena).

OEHko datuak [laburduren azalpena]

txutxu 2: adlag. Echag ("Erdu ona, Txomintxu, erdu, neskatilla, / ariñ kaderak, txutxu, Jesusaren billa"); 'aitzakia' Or Tormes ("Beste batzuetan egunez etorri oi zan, arrautzak erosteko txutxuagaz, eta etxean sartu oi zan"), eta ap. DRA 'gogoa': A (B "Solorako txutxua dauke"); txutxu egin 1, A BGuzur ("Beren gurasoak txutxu egiten eben Batxigaz ebillelako"), eta ap. DRA, A Ezale 1927 ("Neu zeuekin nabillelako be zer-esana dauke eurok, mazkarok? Ortxe, txutxu egin deiela"); txutxu ta putxu 2, Ag Kr ("ondo egoan Anjelegaz jardunean, da au dala ta ori dala, orkoa ta emengoa, urlia ta zendia, esan da esan, txutxu ta putxu, aleban guztia luzatu eragiteutsan mutillagaz eukan gatzbageko autuari"); Erkiag Arran ("An asi ziran, emakumeak oi dabenez, txutxu ta putxu"); txutxu-mutxu (+ txutxu mutxu, txutxu-putxu, txutxumutxu, xuxu muxu, xuxu-muxu) 10: a) iz. gisa 3: Ag G ("nik eztiat nai etxean gaztien arteko kiñurik ta txutxu-putxurik"); Otx ("txutxuputxu ta marmaxo askoren ostian, kutxatillea idegittia erabagi eben"); NEtx LBB ("ixilleko txutxu-mutxu pranko sortu zitekean"); b) adlag. gisa 5:Apaol ("ari ziran ikazgiñak txutxu mutxu alkarri belarrira itz egiñaz"); A 3 ("guztion artean txutxuputxu barriketan iarduten dau", "Besteok binaka txutxuputxu giarduelarik", "isil-misilka lenengo, txutxumutxu gero, zurru-murru geroago ta esan-mesanez azkenean"); Otx ("ara non entzuten dautsen ate oste baten txutxumutxu iñarduben morroe batzuri, bakandereak bere eztarijai aginddu eutsela txakur guztijak euki egijezala gertu"); c) xuxu-muxuz 2: Or Aitork 2 ("atzetik xuxu muxuz", "neskame gaiztoen xuxu-muxuz amaren aurka asarretu zan"); txutxumutxuka (+ txutxuputxuka) 6: Ag G ("Gurasoak baño atzeratxoago agiri ziran Paula ta Malen, txutxuputxuka"); Etxde 2 ("txutxuputxuka esan zion bere senarrari", "marmarioan eta txutxuputxuka aritzeko"); Zait Plat 3 ("zumarra ta astigarra elkarri txutxumutxuka ari ziran", "itzalaren babesean txutxumutxuka ta txor-txor ari omen zan zenbait gazteekin", "mingain-luze gaiztoek atseginarren txutxumutxuka zabaltzen zutenez") // Eta DRAn, gainera, txutxokan : A (S "Lagun-xaldo bateki zirenean etzieela txutxokan ihueki ari").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

txutxu-mutxu (+ txutxumutxu, txutxu-putxu) 6: a) 4: I. Tapia ("Aski dugu txutxumutxuekin"); J. Cillero 2 ("Horra hor betiko txutxu-mutxu horiek", "bestelako kokoloek atsegin zituzten txutxu-mutxuak"), A. Bolinaga ("esango nuke bi programa horien kalitatea aski ona dela eta beste kateek emakumearentzat programatzen dituztenen gainetik dagoela: sugetzarrak, txutxu-mutxuak, reality showak..."); b) 1: Gure mixioak ("Ara, zion batek, txutxu-putxu ari ziran batean"); c) xuxumuxuan 1, Azurm ("xuxumuxuan denek aipatzen dituzten berak"); txutxu-mutxuka (+ susu-musuka, txutxumutxuka, txutxuputxuka) 12: Zait ("txutxumutxuka ari dira maitari berriok"); Larrak ("atzetik mordoan doaz Andikiak, irribarreka ta alkarregaz txutxuputxuka"); J.A. Mujika ("hantxe zeuden mikrofonoaren aurrean, susu-musuka, belarritik belarrira mintzatuz"); K. Santisteban ("argi horiskek zerbait xuxurlatzen diote ahopean, txutxumutxuka"); Egin 1989 ("Jendea tabernarik taberna txitxili-patxala, txirri-txirri, txitximutxika, txinta-minta, txutxumutxuka, mixmixka"); D. Urbistondo ("Txutxu-mutxuka ari ziren"); X. Mendiguren B. 2 ("amaren ahotik jakin nahi nuen txutxuputxuka esaten zena egia zen", "Eta zergatik ibili behar zen txutxuputxuka"); J. Arretxe 3 ("ikasi nahi ez eta txutxumutxuka edota elkarrizketak sortzeko ahaleginetan", "txutxumutxuka jarduten zuten berauek ere", "gau osoa eman zuten esna eta txutxumutxuka"); U. Lopez ("Baina ez al zenekien behiok txutxu-mutxuka eta inori sabela betetzeko munduratuak izan garela?"); txutxuka 1, P. Zabaleta ("Denak ari ziren marmarka eta txutxuka").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

txutxu : HiztEn (B gogo, nahia; Haur. hegaztia, oiloa; Haur. arrautza); Euskalterm 1 (chucho); txutxu-mutxu : AB50 1, HiztEn, Euskalterm 1; txutxu-mutxuka : DFrec 1 (txutxumutxuka), HiztEn (AS), Euskalterm 1 // Ez ditugu aurkitu ap. AB38, LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

txutxokan : DRA (S cuchicheando); txutxu : ElhHizt (B deseo, ansia, voluntad, gana, ánimo; B excusa, pretexto; B Haur. ave, gallo; B Haur. huevo), HiruMila (Haur. ave, gallo, gallina), DRA (B, Añ, ms pretexto; B-b-o ansia; Puer. calentarse al fuego; Puer. huevo; Puer. pollo, gallo, ave; B-l celos, envidia), PMuj DVC (B pretexto, socapa, socolor, excusa, disculpa; B ansia, anhelo, deseo vehemente; B Puer. calentarse al fuego; B Puer. huevo; B Puer. pollo, gallo, ave; B envidia, martelo, celos; B asilla, islilla, clavícula; buñuelo); txutxu egin : DRA (tener envidia, rabiar de celos), PMuj DVC (amartelar, galantear, encelar, rabiar de celos, tener envidia, celos —eta txutxu egin dagixula fastídiate); txutxu eragin : PMuj DVC (B importunar, molestar, incomodar, moler, maltratar, fastidiar, vejar, matraquear, disgustar); txutxu-eragile : PMuj DVC (B molestador, vejador); txutxuka : HiruMila; txutxu-mutxu : ElhHizt, HiruMila, Casve EF (txutxumutxu), DRA (AN-lez, Bc, Gc, R txutxumutxu), PMuj DVC; txutxu-mutxu egin : ElhHizt (AS), HiruMila, DRA (AN, B, G, R); txutxu-mutxuka : ElhHizt, DRA (AN, Bc, G-and, R-uzt txutxumutxuka), PMuj DVC (txutxumutxuka); txutxumutxukari , txutxumutxukatu : PMuj DVC; txutxu-putxu : HiruMila, PMuj DVC // Ez ditugu aurkitu ap. EuskHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, HaizeG BF, Lh DBF.

Aurreko pasaldikoari egindako oharrak

Bizk. // EBB (1999-11-25): hurrengo itzulirako.

Zerrenda osagarriak

BizBerba: "txutxu (aitzaki): pretexto".

Txostenak eskainiko duen informazioa behar da

ik. xuxu forma dagokion, 'gogoa, aitzakia...' adierakoari.

Kategoria

iz.

Erabileremu dialektala

Bizk.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

gogoa.

Kategoria

iz.

Erabileremu dialektala

Zub.

Forma baten adiera(k)

zaparrada.

Txostenaren laburpena

Ez dira jaso tzar, tzarkeria, tzartasun arautuak.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

tzartu 6: Gy ("Nere azotea tzartu zen; / net on bat dut edireiten!"), Elsb Fram ("Mundu hau duketenean, framazonek, osoki tzartu, zikhindu, itsus eta afrus bilhakatu"), Arb Igand ("Zeha ezak ona, hobeturen duk, / Zeha ezak gaxtoa, tzarturen duk"), JE Bur ("Ez dut erran nahi gaiztuko dela edo tzartuko"), Barb Sup ("Aspaldiko urthetan, nehor guti zoan zerurat, jendea tzarturik, mendea galgarri egina zelakotz"), JEtchep ("Edanak etzuen ez gaiztatzen, ez eta ere tzartzen").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

tzartu 1, Herr 1946 ("Orai artio karabineroek kasu guti egiten zuten. Orai gaixtatu dira eta zinez gaixtatu eta tzartu").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

tzarkerizko : PMuj DVC (atentatorio, -a); tzarki : Casve EF (mal, méchamment, vilainement), HaizeG BF (fort mal, méchamment), Lh DBF (1 fort mal, vilainement; 2 mal, méchamment, traitreusement), DRA (mal, villanamente, traidoramente); tzarragotu : PMuj DVC (empeorarse, hacerse peor); tzarraldi : Casve EF (mauvais moment), HaizeG BF (mauvaise humeur), DRA (mal momento, momento de mal humor); tzarreria : Lh DBF (1 gueuserie, ensemble des choses méprisables; 2 gueusaille, ensemble de personnes répugnantes, méchantes); tzartu : HaizeG BF (devenir mauvais, méchant), DRA (1 volverse malo, usado; 2 volverse depravado; 3 envejecer), PMuj DVC (1 estragar, viciar...; 2 abellacar, envilecer) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, HiruMila, ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

tzar(tu), tzartzen.

Aditz-erregimena

da/du ad.

Euskaltzaindiaren Arauak

"u" letraren izena.

Forma arautuaren azalpenaz oharra

azalpena osatuz: "iz. 1 'euskal alfabetoaren hogeita bigarren letra'. 2 —".

Euskaltzaindiaren Arauak

(herritarra).

Txostenaren laburpena

corpusetan begiratu dira bolborina/polborina, burmuin, gabarrasa, gotzurri, itsas-bele, itsas-erroi, karmoran/kormoran(e), karrabaso, larrutzaile, pot(z)orro, puianta, ubarroi/uherroi/ur-erroi, ugapetzaile, zangar, zankagabe, zankaloste formak; lekukotasunak, berriz, ondoren aipatzen direnek dituzte.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

gotzurri G 1 (Izt C: "Gotzurria, Morfex") eta OEH argitaratuan beste 1 (GAlm 1937 ap. DRA: "Hunek zion basoilarra zela; harek, buzoka zela; hunek, kardamirua zela; harek, gotzurria zela"); itsas-bele G 1 (Or Mi: "Itsas-beleak ibai-ertzera zetozen saratsen azal minkatza mokokatzera"); itsasbele G 1 (Izt C: "Itsasbelea, Mergo, Cuervo marino"); potor B 1 (Ag Kr: "potorrak, millaka ta millaka, sare lodi andi baten irudira, itxas-ate edo barra ondoan"); potorro flota IE 1 (INav: "Iakiteko duzu noizere hurbilzen baitzare leihorrat atrapatuko tutzu Potorro flotak 8 edo 10 edo 12 edo gehiago tropa bakotxean eta hala ikusten ditutzunean guardia emanen diozu leihorrari"). Ik. OEH argitaratuan bolborin , burmuin eta gabarrasa sarrerak, beren lekukotasunekin: bolborin (Dass-Eliss GH: "Eskualdeka itsas-belea bezala erranen diote "uharroia", "ubarroia" edo "bolboriña""); burmuin (A); gabarrasa (A; Dass-Eliss; eta gabarrasu: Euzk ap. DRA; karrabaso: A; babarraso: A).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

gotzurri IE 1 (S. Arotzarena in Gure Herria 1953, DRA-ko testuinguruaren antzekoan: "Batek zion basoilarra zela; bertzeak zerasan buzoka zela; hunek ez zuen duda-mudarik kardamirua zela ; hura arras segur zen gotzurria zela"); ubarroi EB 1 (J.A. Agirre: "Isatsurkila: ikus Pelikano eta Ubarroia").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

potorro 'Alca torda': LurE; HiztEn ("ik. pottorro"); pottorro 'Alca torda': HiztEn (eta Elhuyar Hiztegia); ubarroi 'Phalacrocorax sp.': HiztEn-LurE, Euskalterm 1 (eta Elhuyar Hiztegia); eta ubarroi buztanluze 'Phalacrocorax africanus': Euskalterm 1; ubarroi handi 'Phalacrocorax carbo': LurE, Euskalterm 1 (eta Elhuyar Hiztegia); ubarroi mottodun: Euskalterm (eta Elhuyar Hiztegia); ubarroi txiki 'Phalacrocorax pygmeus': Euskalterm 1; uharroi : HiztEn ("ik. ubarroi"); uherroi 'Phalacrocorax sp.': AB38 1 (eta Hiztegia 3000: 'cormorán').

Sektore jakin bateko informazioa

Ik. Izendegia: ubarroi : Phalacrocorax sp.; ubarroi handi : Phalacrocorax carbo; ubarroi mottodun : Phalacrocorax aristotelis. Cf. Izendegiaren hustuketa: a) 'Phalacrocorax carbo': bolboriña : Arzdi Aves; PGarm Aves; gotzurri : Euzko Gogoa 1956; its-erroi : Euzko Gogoa 1956; itsas belaa : Labayru Zoología bizcaína; itsas bele : Dass-Eliss Oiseaux; itsas-bele : Euzko Gogoa 1956; itsas-belea : PGarm Aves; karmoran : J.M. Aranalde Egaztien mundua; kormorane : J. Apalategi Animalien BizIzk; larrutzaile : Dass-Eliss Oiseaux; ubarroi handi : Noval Avifauna; Arzdi Aves; J. Setien Txorien GH; Perez Ollo Navarra; Galarza Gure hegaztiak; uharroia : PGarm Aves; ur-erroi : Arzdi Gartxu; b) 'Phalacrocorax sp.': burmuin : PMuj DCV; gabarrasa : PMuj DCV; karrabaso : Azkue DVEF; PMuj DCV; polboriña : PMuj DCV; potorro EHArauemailea; pujanta : X. Kintana Hizt80; ubarroi : M. Ariztia Abereen mundua; Gordailu IkastHizt; Zendoia-Sakana Animali mundua; Azkue DVEF; PMuj DVC; PMuj DCV; LMuj DGT; uerroi : PMuj DCV; uherroi : X. Kintana Hizt80; c) 'Phalacrocorax aristotelis': itsas bele : Dass-Eliss Oiseaux; ubarroi : Dass-Eliss Oiseaux; ubarroi bolborin : Mendiak I; Ag Kr Itxas-iztegia; Noval Avifauna; ubarroi mottodun : Galarza Gure hegaztiak; uga-pe-tzaleea : Labayru Zoología bizcaína; ugapetzalle : PGarm Aves. Eta PMuj DCV: burmin, zankagabe; PMuj DCV-DVC: burmuin, gabarrasa, karrabaso, polboriña, potzorro, ubarroi, uerroi, zangar, zankaloste.

Euskaltzaindiaren Arauak

Phalacrocorax sp.

Txostenak eskainiko duen informazioa behar da

ik. uberroi, uherroi formak hobestekoak diren.

Landare eta animalien taxonomi izena

Euskaltzaindiaren Arauak

g.er. 'ur-bazterra'.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-bazter.

Maiztasuna

g.er.

Jatorrizko forma

more, ubel.

Euskaltzaindiaren Arauak

ubeldu 1, ubel(du), ubeltzen. da/du ad.

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

ubeldu, ubel(du), ubeltzen.

Kategoria

ad. eta iz.

Euskaltzaindiaren Arauak

iz.: ubeldu edo odolez betea.

Kategoria

ad. eta iz.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-gune/-une.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. 'ubeldua'.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

ubeldua.

Euskaltzaindiaren Arauak

ubeluritu, ubeluri(tu), ubeluritzen. Ipar. da/du ad. 'ubeldu'.

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

ubeluritu, ubeluri(tu), ubeluritzen.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Maiztasuna

g.er.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ubera 5 aldiz agertu da, B-G: 'ontzi batek urean uzten duen lorratza' adierako 3 (Erkiag Arran; Or Eus, Anab Poli), eta adiera erabakigaitzeko 2 (Zait Plat: "Alare, Sokrate, zazpisuete bat eginda, erriaren uberan sartuta bizi al izan zan amaikatxo urte aunditan"; "Elesarien eta irainen uberan nork iraun lezake sendo ta zindo?"); uberaldi 'itsas korrontea' adierakoa behin (Laux AB); uhar (eta u(h)arre, uharka) 34 aldiz: a) 'erauntsia, txorrotada' adierako 17, denak IE (Gy, JE Bur; Laph: "atsegin uhar"; HU Zez: "euri uhar"; Barb Leg: "uri uhar"; Dv LEd: "nigar uhar"; eta izerdi uhar 10: Laph, Elsb Fram, Barb Sup, JEtchep); b) 'euri-erauntsia' adierako 11: G 1 (Vill Jaink); IE 10 (EZ Eliç: "Aire beroa du gero bere mugan bidaltzen, eta elhur eta ormak uharretan egortzen"; Hm: "Aire beroaren daki, bere mugan egorzen: elhur-hormok fite ditu, uharretan bihurzen"; Dv Lab, Jnn SBi, Zby, HU Zez, Xa Odol); eta uharka 2 (Zerb IxtS, Lf Murtuts); c) 'uholdea' adierako 4: G 1 (Izt C: "uarre"); IE 3 (Ax: "uharre"; O Pr, CatJauf).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

ez dugu ubera formarik aurkitu; uhar 12 aldiz: a) 'erauntsia, txorrotada' adierako 5, IE (J. Etchepare; izerdi uhar 4: P. Larzabal, J. Barbier); b) 'euri-erauntsia' adierako 3: IE 2 (J. Barbier: "uri uhar"; E. Salaberry: "Behin ere ez agortu laborariaren oldarra, harri uhar lazgarriak"); EB (I. Tapia); eta uharka IE 1 (D. Soubelet); c) 'uholdea' adierako 3, B-IE-EB (J. Ortaraz; Eskualduna; I. Tapia); eta EB ager. banako uhara 'itsasbehera' adierakoa (G. Nazabal); uharin 'itsas korrontea' adierakoa (Bizia lurrean) eta uharre 'erauntsi azkarra' adierakoa (UZEI: "Zetakari dagokionez, lerroa keinu, uharre, bihurtzen denean, zetaka bihurtzen da").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

uhar 'turbio': AB50 1, LurE; uhara 'arrastoa': HiztEn-LurE, Euskalterm 1; uharka : DFrec 1, LurE; uharre 'erauntsia': AB38 5, LurE, Euskalterm 3; uharretasun 'erauntsia': Euskalterm 3.

Euskaltzaindiaren Arauak

'itsasontziak uzten duen arrastoa'.

Txostenak eskainiko duen informazioa behar da

ik. uhara hobestekoa den.

Forma baten adiera(k)

itsasontziak uzten duen arrastoa.

Euskaltzaindiaren Arauak

'itsasbehera'.

Zerrendakoa markatua edo erabilera urriagokoa da

Ik. mareabehera.

Jatorrizko forma

ubide, kanale.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-bide.

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-berri.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HiztHand: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Euskaltzaindiaren esku utzi da forma erabakitzea

Euskaltzaindiak argitzekoa (cf. 110. araua).

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-ero/-oro (ik. oharra s.u. minutuero).

OEHko datuak [laburduren azalpena]

uda-buru 1, Ibiñ Virgil ("Uda-buru ezo ta negu buru ozkarbiak eskatu itzazu, nekazari, zeure otoitzetan: Negu legorrak, gari-uzta oparoenak dakarzki ta arloak ere emankorragotzen ditu"); udaburu 4, TAg Uzt ("Bei gazte bi euki arren, ez du izaten udaburuan negurako belarra ondu bearrik", "udaburuz zerualdean batpatean sortu dan odei beltzaren antzean", "Erdi-billoizik ibiltzen dira udaburuan mutillak uretan plisti-plasta", "Orrelaxe ibilli oi dira udaburuan erleontzitik igesegin duen erle-mulko aztoatuak").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

udaburu 6, TAg Uzt (OEHko testuinguruetako batean), JMB ("Izan ere, udaburuko iai batzu eguzkiaren benetako kultu edo iaurespidearen agerkizunak dituzute"), J.L. Arriaga 4 ("Horregatik Udaburua [eguna laburtzen hasten den eguna] eta Neguburua [eguna luzetzen hasten den eguna] egun oso bereziak ziren", "Elizak, egiazko Eguzki garaitzailea Jesus zela ta Jesusen jaiotza Neguburu ordez ospatu behar zela erabaki zuen eta Udaburu bezala San Juan-en jaiotza", "Udaburu-San Juan. Udaburuan nahiz Neguburuan, gauza bat da mundu zabalean beti eta edonola behar beharrekoa: Sua, noski"), eta uda-buru 1, J.L. Arriaga (izenburu bezala, "Uda-buru eta negu-buru").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

udaburu : Euskalterm 1 ('solsticio de verano', udako solstizio eta udamuga sinonimoekin) // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

uda buru : EuskHizt (adib. gisa s.u. buztan: "Martxoa, erdi negu buztan, erdi uda buru"); udaburu : DRA (solsticio de verano), PMuj DVC (solsticio de verano) // Ez dugu aurkitu ap. HiruMila, ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

'uda betea, udaren erdia' adierakoa da batzuentzat, eta 'udako solstizioa' besteentzat. Cf., gainera, neguburu arautua, definitu gabe.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-buru.

Euskaltzaindiaren Arauak

Bizk. 'udazkena'.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Bizk. Ik. udazken.

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-goien.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-batza.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-batzar.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: - / LurE: + / ElhHizt: - / EskolaHE: +

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-buru.

Kategoria

iz.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

alkatea.

Erabilera-oharrak

batez ere alkate udalburua esapidean erabiltzen da gaur, administrazioetan.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-alde.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-aldi.

Euskaltzaindiaren Arauak

Bizk. 'udaberria'.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Bizk. Ik. udaberri.

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-lehen.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-leku.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-herri.

Jatorrizko forma

herriko etxe, udaletxe.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-etxe.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

udalkide 6: Egin 1985 eta 1992 bitartean 3 ("HBko zinegotziek PNVko udalkideei ikurriñari emaniko ezetza honen arrazoia eskatu zieten", "Tolosako herrian arazo berdinak suertatu zirela eta udalkide batzuk haiek nola konpondu zituzten ikusita, neurri berdinak hartuko ditu Zarauzko Udalak kasu honetan", "Udalkideak ordaintzea zen azkenengo puntuan orain artean liberatu bakarra alkatea zenean HBkoek ez zuten ulertzen beste bi pertsona liberatzeko beharra zegoenik"), GAO 1992 3 (denak testuinguru berean: "Lehendakaria: alkatea edo berak delegatzen duen udalkidea").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

udalkide : DFrec 7 (ZArg, Egin), AB50 2 // Ez dugu aurkitu ap. AB38, HiztEn, LurE, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

udalkide : HiruMila (munícipe, corporativo/a municipal), PMuj DVC (jurado concejal, edil, munícipe, regidor, policía, alguacil, guardia municipal) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF, DRA.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HiztHand: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Ongi eratua da

forma berri ongi eratua da, lantaldearen ustez.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-kide (cf. mahaikide, taldekide bezalakoak).

Kategoria

iz.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-zain.

Oinarri-eratorrien arteko erregulartasuna

-l+z-.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

ager. banakoak dira udaltzain buru , udaltzain-buru eta udaltzainburu : Bakarka/4 (""Laguntza handia da hori guretzat", esan omen du udaltzain buruak"), Elhuyar ("Angel da Udaltzain-buru eta Irene eta Iñaki udaltzainak"), Dantza ("Zer dela eta egin zien 1929an Udaltzainburuak armen errebista Nekazarien Sindikatu batekoei?").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

udaltzainburu : Euskalterm 1 (oficial jefe de la policía municipal, jefe de la guardia municipal, jefe de la policía municipal) // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

udaltzainburu : ElhHizt (jefe, -a de la policía municipal) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, HiruMila, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF, DRA, PMuj DVC.

Zerrenda osagarriak

BarnErrot: "Udaltzainburua: Oficial Jefe (Policía municipal)".

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-buru.

Kategoria

iz.

Maiztasuna

g.er.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-go(a): -go forma dagokie eratorri berriei; -zain-.

Euskaltzaindiaren Arauak

Gip. 'uda'.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Gip. batez ere. Ik. uda.

Corpus eta hiztegietako datuak

madari, makatz, txermen, udare formak begiratu dira.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

a) Ik. OEH argitaratuan madari, madariaga, madaridi, madariondo, madaritto, madaritxa, madaritxo, madaritze sarrerak; b) makatz eta konposatuak 20 eta makaztoi 1, gehienak B: Kk Ab I makatz 5 'bombilla' adierarekin: "Merkatu-eguna zan, eguraldija illun-illun eguan; emakumetxu bat sartu zan Artekale'ko saloki edo denda baten, eta ikusirik tximistargi-makatza, apur baten argijari begira-begira egon eta esan eutson etxeko-andreari", "Imini eban argi-makatza polito-polito bere zimeratxuan eta agur esanaz juan zan Ana-Mari ona", "Saloki-andreak artu ta imiñi eban beste makatzaren lekuban, berau kenduta, eta ederto argi egin eban", "Artu eutson argi-makatza saloskari edo denderiak, eta emon eutsozan atzera bost erlak, eta iñun diran atzalgundiak be egin eutsozan aditu erazoteko tximista barik, edo letrizidade barik denderiak esateban lez, etzala gauza argi egiteko etxera eruandako makatza"; makatz 'udarea, udareondoa' adierako 10: Mg PAb (zerrenda batean: "Sagarra; masustabia; makatza"); AB AmaE ("Ta Foru illak zuk ezin biztu ziñaizala / Makatz ustelik zeiñek osatu leike bada?"); Zait Sof ("Orain, ba, Oidipu'ren azken-erro-bizarretan edatzen zan argi-zirrinta ere, eriotza dakartzen beko Yainkoen makatzak, mingain-erokeriak eta biotzeko asarre biziak itzungi dute"); Akes Ipiña ("Ikustekoak egoten zirean bere basoak, bai mats korta, bai makatz; garrazta ta guztiek"); Alzola Atalak 5 ("Urraren ganetik, negu-sartuan dagon makatz zar arrotu aundi batek erakusten dauz adar igertuak", "Makatz aundi-aundia da"); Ibiñ Virgil ("Gau luze hura iokoan ematen dute ta garagarrez egindako edaria edaten dute, ta makatz garratzekin egindako ardoaren antzeko zerbait"); ezti-makatz : Arti MaldanB ("Ezti-makatza da aurkitua kalizan asturugaizki izan"), madari-makatz : Alzola Atalak 4 (adib.: "Agatx lodi baten neurriko mukurra aukingo dau, bai. Madari-makatza, esaten dautsagu guk"); makaztoi : Alzola Atalak ("Landa berdezkak. Makaztoi bat. Kerizak"); c) txermen eta konposatu 'udarea, udareondoa' adierako 8, G: txermen 6: Mb IArg I ("Ta gero ezten zorrotzak dituzte euli zanka luzez, zeruko suz ta milagrozko aizez erre ziozkan bazter guzietako gari ta labore ziranak, bai ta frutaldietako sagar, udare, txermen, mats eta beste jan-gai guziak ere"); VMg ("Agertu ziran maira aritz aleak, intxaurrak, uurrak, mispillak, txermenak, aranak, sagarrak, ta zer ez?"); Izt C 2 ("Gizonaren laguntzarik orduraño, eta askoz geroago ere, artu bageko aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari, izakiak doaindurik berenez ematen dituzten garau eder gozoakin ondo janzitako Gerixa, Aran, Udare, Txermen, Muixika, Albertxigu, Sagar, Masusta (...) eta beste anitz", eta "Nekazariaren langintza, berak darabiltzaten lur, eta oek ematen dituzten ondasunen izenak" izenak zerrenda batean); NEtx LBB ("Bein usteltzen diran txermenak, ez ditun geiago loratzen"); Munita ("Fruta-arbola guztietatik dauzkazu an: sagar-mota asko ta onak; bai goizekoka ta bai negukoak; iñun ez bezelako gerezi-mota asko; melokotoi ta aran ederrak; piko, urra, intxaur eta mizpirak; iñun ez bezelako urdare edo txermenak... edozer billatuko dezu Araman bere garaian"); Mg CC txermen pinta , txermen mendu 2 ("Eztitzen danean madari, edo txermen pinta eder bat irasagar baten ondo, edo oñean, ekusiko dezu nola irasagarrak ezduen aldatzen madari mendua irasagar izatera, ta bai madari edo txermen menduak irasagarra, madari arbola izatera"); d) udare , konposatu eta eratorriak 71, G-L-BN: udare 56, 'Pyrus communis' adierakoak: Mb IArg I; Echag; Izt C 3; Dv Lab 2; Bil; Arr GB; Sor Bar; JE 5; Ag G 5; A Ardi 2; Barb Sup 5; Jaukol Biozk; Or Mi; Zub; Ldi UO; Lf Murtuts 2; Or Aitork 6; Anab Poli 2; Zait Plat 4; And AUzta; Osk Kurl 2; MAtx Gazt; Salav 2; Ibiñ Virgil 2; NEtx LBB; Uzt Sas 2; urdare Munita; udare(-)arbol Sor Bar 2; Anab Poli; udare hazi Dv Lab; udare landare Barb Leg; udare-baratz EA OlBe; udare-sagar Mb IArg I; Sor Bar; san juan udare Sor Bar; udareondo Or Aitork; udarondo Osk Kurl; Ibiñ Virgil 2; udaretze Hb Esk.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

a) madari 20 dira, 'udarea, udareondoa' adierarekin: E. Mujika 3; Osk Kurl; J. A. Arkotxa; X. Kaltzakorta 6; EGram II; OinEntz/5; P. Ezkiaga; X. Amuriza 2; Txor-Txor/5; I. Gaminde 2; Bi ta Bi/4; madariondo 5 ager.: X. Kaltzakorta; Txill 2; Bi ta Bi/4 2; b) makatz 3 ager.: 2 izen: Elizdo Atzetorkia ("Adi zazu: Makatza txertatzen degu"); Satarka ("Makatzak, amabi, 1,10 laurleko / Piperrak, amabi, 3,25 laurleko"); izenondo 1: B. del Teso ("Aspalditik kamara lepoan harturik borrokan jardun duen Gutierrez Alea maisuak eta gazte makatz eta hezigaitza den Juan Carlos Taibok ez dute begirada pausatzen Miamin eta ez diete amerikanoei erreguka deitzen"); basa-makatz Ir Lapur ("Guk ere bizi nai dugu, oiu egin nien; gizonak gera zuek bezela, eta zuen janari ondarrak eman nai ezpadizkiguzue, orrako basa-makatz oietara igotzen utzi gaitzatzue, udare min oiek jan ta gure gosea il dezagun"); c) txermen 2 ager.: Lek ("Baratzan dago txermena / Ondotik gora lerdena: / Etxeko andria kopla dezagun / Nagusiaren urrena"); MItziar ("Eta alanbra eziz itxitako baratza ere, ba dute, txermena, mixurka, aran, briñoe, eta beste orrelako zugaitz askorekin"); d) udare 25 ager. 'madaria, madariondoa' adierarekin: EEs 1927; Elizondo LoreUsain; Ir Lapur; P. Etcheverry; Euzkadi 1915; El Día 1934; Basarri; J. Dorronsoro; G. Egaña; J. L. Davant; Elhuyar; Saioka/6; HezkSaila 1984; UZEI 2; J. Arriola; J. M. Irigoien; J. M. Suraso; Egin 1988 2; I. Aldabe; J. M. Lertxundi; Ingurunea/3; Ingurua/3; Matematika/LH; udari 1 Abeletxe GaziG; basa-udare Ir Lapur; udare txerto EEs 1927; udare (Kim.) Elhuyar 1 ("Kontuz, azido kontzentratuak pipeteatzeko udarea erabili beti!"); udare-ondo , udareondo J. Dorronsoro eta I. Aizpuru 2; udaretegi Iratz.

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

madari : DFrec 2; AB38 21; AB50 2; HiztEn; LurE; Euskalterm 3; madari-dantza : LurE (Luzaideko dantza baten izena); madari makatz : LurE (AS: basoan berez hazten den madariondoa); madariondo : HiztEn; LurE; AB38 7; Euskalterm 2; madarisagar : HiztEn (zabal baino luzeagoa den sagar-barietatea); LurE (madari-sagar: sagar-mota, formaz biribila eta bi muturretan zapala, mami samurra eta txokolate kolore argiko azala duena — Pyrus malus); madaritxa : HiztEn (L udareondo basatia); makatz : AB38 1 (silvestre); AB50 1 (peral); HiztEn (1 fruitu-zuhaitzez mintzatuz, berez hazten dena, landugabea, txertatu ez dena; besterik adierazten ez bada, horrelako udareondoa 2 horrelako zuhaitzen fruitua, eta besterik adierazten ez bada, horrelako udarea); LurE (fruitu zuhaitzez mintzatuz, berez hazten dena, landugabea, txertatu ez dena; besterik adieratzen ez bada, horrelako madariondoa // horrelako zuhaitzen fruitua, eta besterik adierazten ez bada, horrelako madaria); txermen : HiztEn (1 ik. udare 2 udare-mota bat, txikia eta gozoa); udare : AB38 19 (1 peral); AB50 3; HiztEn (1 udareondoaren fruitua 2 udare-forma duen gomazko ontzi gisakoa, airea, likidoak, etab. botatzeko erabiltzen dena); LurE; Euskalterm 35 (Bot.); Euskalterm 2 (Elektr./Kim.); udareaga (Ipar. udare-pila); udare-formako : Euskalterm 2 (piriforme); udare zuhaitz : AB50 1; udarekara : Euskalterm 2 (piriforme eta tomate udarekara); udareondo : AB38 3 (udare-ondo, udareondo, udarondo); AB50 1; HiztEn; LurE; Euskalterm 2; udaretze : HiztEn (BN).

Sektore jakin bateko informazioa

ik. a) madari, udare fitxako hustuketa Izendegian: madari : Txill EBatua; X. Kintana Hizt80; LMuj DGT; PMuj DCV; Lcc Landare-izenak; Bouda-Baum; Gordailu IkastHiztegia; makatz : PMuj DCV; txermen : Peillen; PMuj DCV (eta xermen ); txerrimen : PMuj DCV; udare : Txill EBatua; Gordailu IkastHiztegia; X. Kintana Hizt80; Bouda-Baum; LMuj DGT; PMuj DCV; Dv Lab; M. Aizpurua; eta b) madariondo, udareondo fitxakoa: astamadari : Lcq; Bouda-Baum; atxere : Lcq; basa-udare : Lcq; LMuj DGT (basaudare); basamadari : LMuj DGT; ma-altz : Bouda-Baum (peral silvestre); madari : Carreras y Gandi GGPVN; Guinea Vizcaya; Mg PAb; Gordailu IkastHiztegia; Lcq; PMuj DCV; madari arbola : Lcc Landare-izenak; madari(-)ondo : Polunin Flores de Europa; Polunin Arboles y arbustos; Guía PlantMed; Gatxitegi Laborantza; PMuj DCV (eta madarikondo ); Saioka 4/NaturA; Saioka 7/NaturA; LMuj DGT; madaritxa : Lcq; madaritze : PMuj DCV; makatz : Mg PAb (basatia); X. Kintana Hizt80; LMuj DGT; matza : Guinea Vizcaya; txermen : JIr OnomBot; PMuj DCV; Bouda-Baum (peral silvestre); txermin : JIr OnomBot; udalondo : PMuj DCV; udare : Guinea Vizcaya; Gordailu IkastHiztegia; Carreras y Gandi GGPVN; Lcq; PMuj DCV; udare-txertatu : Lcq; udareondo : X. Irigarai; Estatistika. Nekazaritza; LMuj DGT; udaretxa : Lcq; udaretze : Gatxitegi Laborantza; xermen : Bouda-Baum (peral silvestre).

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

a) madari : EuskHizt; ElhHizt; HiruMila; EskolaHE; Lur EG/CE eta EF/FE; Casve EF; HaizeG BF; Lh DBF; DRA (1 pera 2 guadapero, peral silvestre 3 céntimo — moneda 4 eufemismo de madarikatu); PMuj DVC (1 (c) pera 2 AN céntimo, centavo, ochavo); madari-antzeko : PMuj DVC (piriforme); madari-bazi : PMuj DVC (perada, dulce de pera); madari-latz : DRA (adib.: pera áspera imperial); PMuj DVC (pera imperial); madari-toki : PMuj DVC (pereda...); madari-txirri : DRA (palo nudoso); PMuj DVC (B palo nudoso); madari arbola : EuskHizt (adib.); madari(-)dantza : EuskHizt (AS); EskolaHE; DRA (madari-jantza: danza de la Pera); madari(-)makatz : EuskHizt (AS); EskolaHE (AS: basoan berez hazten den madariondoa — Pyrus pyraster); HiruMila (AS: peral bravío); DRA (B-ar peral bravío); PMuj DVC (adib.: B peral bravío; B perucha, peruétano); madari sagar : EuskHizt (adib.); ElhHizt (madarisagar: pero — variedad de manzana); HiruMila (pero, manzana de forma alargada); EskolaHE (sagar mota —Pyrus malus); HaizeG BF (madarisagar: pomme pérasse); Lh DBF (madarisagar: pomme pérasse, que a parfum ou goût de poire); DRA (B-l-mu pero, manzana de forma prolongada); PMuj DVC (BBN jauda negra, BL pero); madariaga : Casve EF (lieu planté de poiriers); HaizeG BF (lieu de poiriers); Lh DBF (lieu planté en poiriers); PMuj DVC (pereda, peraleda, vergel de peras); madariardo : EuskHizt (adib.: madari ardo); Lh DBF (eta madariano, madariarno: poiré, vin fait avec des poires), DRA (madari-arno: vino de peras); PMuj DVC (madari-ardo: perada — bebida; madari-arno: sidra de peras); madaridi : Casve EF (lieu planté de poiriers); Lh DBF (v. madariaga); PMuj DVC (peraleda, pereda); madariki : PMuj DVC (perada, dulce de pera); madarilatxa : Lh DBF (poire, poirier sauvage); PMuj DVC (madari-latxa: L pera silvestre); madariondo : EuskHizt; ElhHizt; HiruMila; EskolaHE; Casve EF; HaizeG BF; Lh DBF (eta madarihondo); DRA (madari-ondo: AN, B, L); PMuj DVC (madari-ondo eta madarikondo); madaritxa : ElhHizt (L. peral silvestre); HiruMila (peral silvestre); Lh DBF (eta madaritsa: poirier sauvage); DRA (L-ain peral silvestre); madaritxo : PMuj DVC (perojo); madaritza : PMuj DVC (ANB perucha, peruétano); madaritze : Casve EF; Lh DBF (1 poirier 2 grande quantité de poires); DRA (1 BN peral 2 gran cantidad de peras); PMuj DVC (1 perucha, peruétano 2 BN peral); Doniane-madari : DRA (adib.: peras de San Juan; las hay también de San Pedro, Santiago, Nuestra Señora del Carmen, etc., y se designan anteponiendo cada uno de estos nombres a madari); erle-madari : DRA (adib.: B peras de abejas; son pequeñas, rojas y sabrosas); eztitzagako madari : DRA (adib.: B-mu peras de árbol no injertado); Gabon-madari : DRA (adib.: Bc peras de invierno que se conservan largo tiempo); gozo-madari : DRA (adib.: B-ar secas, a propósito para conservarlas en dulce); iñurri-madari : DRA (adib.: Bc peras que saben a hormiga); kalabazila-madari : DRA (adib.: B-tx peras de campana o calabacín); txilin-madari : DRA (adib.: B m peras de campana o calabacín); b) makatz : EuskHizt (fruitu zuhaitzez mintzatuz, berez hazten dena, landugabea, txertatu ez dena; besterik adierazten ez bada, horrelako madariondoa // horrelako zuhaitzen fruitua, eta besterik adierazten ez bada, horrelako madaria); ElhHizt ( 1 frutal bravío, silvestre; guadapero, peral silvestre 2 fruta silvestre; peruétano, pera silvestre); HiruMila (1 árbol frutal bravío 2 toda pera, en general 3 guadaña 4 peruétano, peral silvestre 5 bravío, hablando de árboles); EskolaHE (fruitu zuhaitzez mintzatuz, berez hazten dena, landugabea, txertatu ez dena; besterik adierazten ez bada, horrelako madariondoa // horrelako zuhaitzen fruitua, eta besterik adierazten ez bada, horrelako madaria); Lur EG/CE (frutal silvestre) eta EF/FE (arbre fruitier sauvage, fruit sauvage); Casve EF (arbre non greffé, franc); DRA (1 AN-lez, B-m, Gc arbol frutal bravio 2 B toda pera, en general 3 G-its especie de cereza 4 G-and regoldo, castaño borde o silvestre 5 guadaña 7 peruétano, peral silvestre 7 G-and, Araq. mella 8 bravío, feroz, salvaje 9 bravío, fig., hablando de árboles y plantas silvestres); PMuj DVC (1 frutal bravío, frutal silvestre 2 B perucha, peruétano 3 G cereza silvestre 4 guadapero, peral silvestre: udare makatz 5 (c) regoldo, castaño borde 6 B avugo, fruta del avuguero 7 B makatz makila: palo nudoso 8 B dalle, guadaña 9 G mella, muesca, corte, incisión, festón 10 inmortificado); makatz-ondo : PMuj DVC (B avuguero); makatz makila : DRA (makatz-makilla: Bm palo nudoso); PMuj DVC (adib.: palo nudoso); makaztu : PMuj DVC (1 G desportillar, desbocar, mellar 2 descabalar 3 G empeorarse, enconarse, agravarse 4 asilvestrarse); basamakatz : DRA (adib.: B peras de árbol no injertado), gerezi(-)makatz : HiruMila (AS: cerezo bravío); PMuj DVC (adib.); sagar(-)makatz : HiruMila (AS: manzano bravío); PMuj DVC (adib.: manzano bravío); udare makatz : PMuj DVC (adib.: peral silvestre); c) txermen : EuskHizt (Gip. udarea; berezk. udare mota txiki eta gozoa // txermen zuhaitza); ElhHizt (1 G pera ik. udare 2 pera pequeña y dulce); HiruMila (1 peruétano, cierta pera pequeña y dulce; en algunas partes se dice asía la pera en general 2 injerto); EskolaHE (udarea; bereziki udare mota txiki eta gozoa); Lur EG/CE (pera) eta EF/FE (poire); Casve EF (poire); DRA (G-azk-azp-bid-zeg pera, en general 2 AN, BN-s, G-etx-ori peruétano, cierta pera pequeña y dulce 3 B-oñ, F. Seg. injerto; xermen: BN-s peruétano; zermein: R perucha, peruétano; zermeña: adib.: R peras de árbol no injertado); PMuj DVC (1 G pera 2 (c) perucha, peruétano 3 B injerto; xermen: BN perucha, peruétano, cermeño; zermein: R perucha, peruétano; zermeña: R pera de árbol no injertado); txermen-atze : PMuj DVC (cermeño, especie de peral); txermen-ondo : PMuj DVC (cermeño, especie de peral); txermendu : DRA (1 G-gab podar la vid 2 injertar F. Seg.); PMuj DVC (1 injertar 2 G podar la vid); zermeinatze : PMuj DVC (R avuguero); d) udare : EuskHizt; ElhHizt; EskolaHE; HiruMila; Lur EG/CE eta EF/FE; Casve EF; HaizeG BF; Lh DBF (1 fruit, en gen. 2 poire); DRA (1 pera 2 bombilla eléctrica eta udari Erramuspe); PMuj DVC (1 pera 2 bombilla eléctrica 3 perinola, perilla); udare-antzeko : PMuj DVC (piriforme); udare-arbola : EuskHizt (AS); EskolaHE (adib.: udare arbola); udare-baratz : PMuj DVC (vergel de peras); udare-egosiak : PMuj DVC (compota de peras); udare-moskada : PMuj DVC (pera mosqueruela); udare ardo : EskolaHE (adib.); HaizeG BF eta Lh DBF (udarearno: poirée); PMuj DVC (udar-ardo: vino de peras, udare-ardo: bebida de pera, udare-arno: L perada, sidra de peras); udare makatz : PMuj DVC (adib.: guadapero); udare(-)sagar : EskolaHE (adib.); HaizeG BF (udaresagar: poire à goût de pomme); Lh DBF (udaresagar: varieté de poire, à goût de pomme); DRA (para Larramendi pero o perojimen; para Azkue jauda negra, manzana negruzca o pequeña); PMuj DVC (pero, AN jauda negra); udareaga : ElhHizt (Ipar.); Lh DBF (quantité, tas de poires); DRA (montón de peras); udaredi : PMuj DVC (peraleda, pereda); udarekata : PMuj DVC (piriforme); udareki : PMuj DVC (perada, dulce de pera); udareondo : EuskHizt; ElhHizt; HiruMila; EskolaHE; Casve EF-DRA (udarondo); HaizeG BF; Lh DBF; PMuj DVC (eta udalondo); udaretxa : HaizeG BF (poire sauvage); Lh DBF (1 poirier sauvage 2 poire sauvage); DRA (peral y pera silvestre BN Harriet eta udaritxa AN, Lacoiz peruétano, peral silvestre); PMuj DVC (udaritxa: AN perucha, peruétano; perojo, pera pequeña; AN avugo, fruta del avuguero); udaretxo : PMuj DVC (perojo); udaretze : EuskHizt; ElhHizt (Ipar.); Casve EF; Lh DBF; DRA (Gachiteguy, Laborantza); udaritz : PMuj DVC (perucha, peruétano); txingurri-udare : DRA (adib.: Gc peras que saben a hormiga).

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: udare(-)arbola 'udareondoa'.

Aurreko pasaldikoari egindako oharrak

E208: "Ez ote litzateke komeniko madari hitzarekin berdintzea? udare = madari". // BAgiria (1999-12-16): "... parekotzat ematea ez da onartu".

Sarrera bati dago(z)kion azpisarrera(k)

udare-arbola.

Landare eta animalien taxonomi izena

Pyrus communis.

Sektore jakin bateko informazioa

Ik. Izendegia: udareondo; madariondo : Pyrus communis.

Euskaltzaindiaren Arauak

Pyrus communis.

Zerrendakoaren pareko forma(k)

madariondo.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-ondo.

Landare eta animalien taxonomi izena

Pyrus communis.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. g.er. 'udareondoa, madariondoa'.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Ipar. (g.er.) Ik. udareondo, madariondo.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-tze/-ondo.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HiztHand: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Euskaltzaindiaren esku utzi da forma erabakitzea

cf. udaero.

Euskaltzaindiaren Arauak

'udaldia'.

Txostenaren laburpena

OEHn udatiar (Zerb Azk) eta udatar (Txill Let) iz. bana jaso da; EEBSn udatiar 1 (G: M. Manzisidor); besteetan, udatiar : DFrec 16, AB38 2, AB50 3, HiztEn-LurE, Euskalterm 1; udatar : HiztEn, Euskalterm 1.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Txill (“Udatarrak joaten asi dira, freskua dela bide eta bere berera itzultzen ari da Altzura”), Zerb Azk (“Ez du balio udatiarrak aipatzea”).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

udatiar izlag. 1 eta izond. 3: Casve Amikuze (“udatiar jendea”); J. Sarrionandia (“irakurketa udatiar“), P. Zubizarreta (“denborale udatiar hari”), J. Basterra (“inbasio udatiarra bezela hedatzen dira”) // Casve Amikuze (“udatiarrentzako oihal-etxolak“), SEIE (“udatiarrentzat jostaleku gisa”), Herr (“Udatiar bat”, “udatiarrak tirokatzea!”, “Udatiarrek badute hor nun zer ikus eta ikas”, “udatiarrak ttipitzen ari dira”), E. Larre (“Hortan elgar iduri plaiako udatiarra eta erlea”), M. Manzisidor (“mundu guztiko udatiar eta ikusketarien bildu-leku gertatu zan”), Gabai/8 (“udatiarrak eta pijoak orohar”), Hiriart-U (“Orai gure bidetan udatiarrak ikusten ditugun bezala”), Zipristin/7 (“udatiar askok”), XArb (“haiek zuten eginen udatiarrekin”), K. Izagirre (“udatiar bat seguruenik”, “berrogeita bat urtez etorri zen udatiar”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

udatiar : ZTC 2, J.R. Aihartza (“zingira-mirotza udatiarra den arren,…”, “udatiar gisara”).

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

-tar osaerakoak.